مقدمه کتاب باستان شناسی ایران در دوره اسلامی

مقدمه

   سپاسگزاری از بندگان خدا، همانا سپاسگزاری از پروردگار یکتاست. پاسداشت از استادان و صاحب نظران عرصه علم و دانش روشی پسندیده است. این کار از سالها پیش در کشورمان مرسوم و معمولا طبق روالی خاص انجام شده است. بنابراین یکی از کارهای ارزشمند و اخلاقی، سپاسگزاری و ارج نهادن به مقام علمی، خدمات، زحمات و تلاشهای استادان در زمینه های مختلف است. این کار بدون تردید تاثیر شگرفی بر نسل های آینده خواهد داشت. اثری که در پیش روی خواننده گرامی قرار دارد، امیدوار است توانسته باشد در این زمینه به کامیابی دست یافته باشد.

    یکی از کسانی که حق بزرگی بر میراث فرهنگی و آثار تاریخی ایران به ویژه آثار ایران در دوران اسلامی دارد، دکتر محمدیوسف کیانی است. ایشان در معرفی آثار معماری و تاریخ شهر سازی ایران از هنگامی که در سازمان حفاظت آثار باستانی حضور داشته، نقش مهمی ایفا نموده است. دکتر کیانی از طریق بررسی ها، کاوشها و مسئولیت های اجرایی و امور اداری در شناخت آثار ایران در دوره اسلامی نقش ارزنده ای داشته است. نقش او در آموزش در گروه باستان شناسی دانشگاه تهران بر کسی پوشیده نیست. دکتر کیانی درس های معماری - شهرسازی و هنر اسلامی را در دوره های مختلف رشته باستان شناسی تدریس می کردند. ایشان برای مدتی هم مسئولیت گروه آموزشی را پذیرفتند و در این عرصه هم انسجام خاصی به گروه باستان شناسی که تنها گروه آموزشی در سطح دانشگاههای کشور بود، بخشیدند. بنابراین علاوه بر تلاش در امر آموزش فعالیت چشمگیری در تدوین و تالیف مقالات و کتب مرتبط برای دانشجویان و علاقه مندان داشته است. اگر چه کاری در این حد بایستی خیلی پیشتر انجام می پذیرفت، خداوند بزرگ را سپاسگزاریم که این کار انجام گرفت.

   تدوین کننده این مجموعه افتخار شاگردی در دوره های کارشناسی و کارشناسی ارشد دکتر کیانی را داشته است. موضوع تدوین اثر حاضر از طریق گردآوردن مقالاتی از همکاران و دانشجویان دکتر کیانی و تعدادی از دانشجویانش که خود اکنون در جایگاه معلمی در دانشگاه و مصادر امور اداری- فرهنگی هستند، انجام پذیرفت. بنابراین همه آنان درخواست اینجانب را با استقبال اجابت نمودند و مدتی کوتاه بیش از چهل مقاله برای من ارسال گردید. تلاش بر این بود که از همدوره ای های دکتر کیانی و هم شاگردی هایش هم آثاری دریافت شود، ولی در این زمینه توفیقی حاصل نشد، اما خوشبختانه چند مقاله ارزشمند از کسانی که به نحوی با آثار و نوشته های دکتر کیانی آشنا بودند، توسط تدوین کننده به فارسی برگردانده شد. هدف هم درآغاز این بود که موضوعات مرتبط با معماری و هنر ایران در دوره اسلامی باشد، چون با فعالیت، تخصص و رشته دکتر کیانی متناسب بود.

   خوشبختانه داوری های اولیه که بر مقالات صورت گرفت، فقط تعداد معدودی از مقالات و آنهم به دلیل عدم ارتباط با موضوع کنار گذاشته شدند و مابقی مقالات بر حسب موضوع در شش فصل تدوین شد.

  فصل نخست به شهرها و محوطه های دوره اسلامی اختصاص یافته است. در این فصل دو مقاله ترجمه شده از صاحبنظران شهر اسلامی و شهر ایرانی دوره اسلامی به فارسی برگردانده شده است و مقاله نخست این فصل از ایرا.پ لاپیدوس است که از اندیشمندان شهرهای اسلامی است. فصل دوم در باره موضوعاتی چون مساجد، مدارس، آرامگاهها و مناره است. در این بخش هم یک مقاله ترجمه شده از هیلن براند که از همشاگردی های دوره دکتری دکتر کیانی در دانشگاه لندن بود ترجمه شده است و می تواند راهنمایی برای نگارش مقاله در ارتباط با یک بنا از جمله آرامگاهها برای دانشجویان باشد. در ادامه به بحث مساجد و مدارس و به کلیات و برخی تک بناها اشاره گردیده است. فصل سوم درباره کاروانسراها، پلها، خانه، آب انبار و موضوع چهارطاقی است. در برخی از فصل ها شاید دو مقاله مشابه به نظر برسد، ولی هریک نگاه و از زاویه ای خاص به موضوع پرداخته اند. مقاله پل خواجوی اصفهان که نوشته هاینس لوشای است که نگاهی تازه به پل خواجو داشته است. این مقاله هم لاتین بوده و به فارسی برگردانده شده است.

  فصل چهارم درباره تزیینات معماری است. که یکی از مقاله ها هم در باره کتیبه نگاری است. کتیبه ها در آثار معماری را می توان به نوعی یک وجه تزئینی از آثار معماری قلمداد کرد. فصل پنجم مربوط به علوم، اثر و نجوم در دوره اسلامی است. در این فصل سه مقاله به ترتیب درباره نجوم، اثر و علوم غریبه ارائه گردیده است. فصل ششم درباره سفال و شیشه است. هرچند که هنر شیشه گری از رونق قابل توجهی برخودار بوده، اما متاسفانه کمتر در زمینه شیشه های دوره اسلامی تا کنون کار شده است. لذا آخرین مقاله این مجموعه درباره شیشه گری دوره صفوی است. علاوه بر اینها دو مقاله هم در مورد سفالگری است که یکی از آنها ترجمه و یکی دیگر هم نوشتاری است که ازنتایج کاوش های باستان شناسی حاصل گردیده است.

    از یکایک این عزیزان که با ارسال مقالات خود موجبات پدید آمدن این اثر را نمودند، سپاسگزارم. چون در نتیجه همت، همکاری و همدلی آنها، این مجموعه فراهم شد. جای آن دارد که به صورت ویژه از دکتر محمد مرتضایی که نقش بسیار مهمی در این راه داشته، تقدیر نمایم. از حوزه مسئولین حوزه پژوهشی دانشگاه و مدیر محترم انتشارات دانشگاه آقای یداللهی فر هم به خاطر پیگیری هایش تقدیر می نمایم. از خانم جمشیدی که با صبر و حوصله ماهها این کار را پردازش رایانه ای نمودند و همچنین خانم سریه امیری بیرامی دانشجوی باستان شناسی که در مرحله آغازین کار رایانه ای مساعدت لازم را داشتند، تشکر می کنم. در پایان از تمامی کسانی که به نحوی علاقمند بودند که در این مجموعه سهیم باشند، ولی فرصتی برای آنان به دلیل ناتوانی تدوین کننده این اثر فراهم نشد، صمیمانه پوزش می طلبم. امیدوارم که این کاستی ها را سخاوتمندانه بر بنده ببخشایند.

دکتر محمدابراهیم زارعی

                                                                          سال1389