معرفی کتاب باستان شناسی ایران در دوره اسلامی

۴۳ مقاله در بزرگداشت استاد دکتر محمد یوسف کیانی

فهرست موضوعی کتاب

·         فصل اول: شهرها و محوطه ها

·         شهرهای اسلامی ساختار و تغییر(نوشته: ایرا.م. لاپیدوس، برگردان: دکترمحمدابراهیم زارعی) 1

·         عوامل شکل دهنده شهر سنتی اسلامی(دکتر هوشمند علیزاده)                          

·         فر گشت تاریخی شهر قزوین تا میانۀ قرن هشتم هجری( دکتر اردوان امیرشاهی)      

·         شکل گیری شهر قزوین در دوران ساسانی و گسترش آن دراوایل دوران اسلامی با استفاده از منابع تاریخی( لیلی نیاکان)

·         سلطانیه پایتخت سلطنتی مغول(نوشته: شیلا. س. بلر، برگردان:  دکترمحمد ابراهیم زارعی)       

·         ربعِ رشیدی و خواجه رشید الدین فضل الله همدانی

·         (تاریخ و باستان شناسی)( لاله روح انگیز)

·         روایت تهران(مهندس سید محمد بهشتی)

·         آثار معماری دوره اسلامی در پاتپه ملایر(حسن رضوانی، مصطفی رشیدی ارزنده)     

·         تحلیل سیستم تدافعی سیراف در اواخر دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی بر پایه ی قلعه های نویافته در آن(محمد اسماعیل اسماعیلی جلودار)

·         دستاوردهای پژوهشی بررسی باستان شناختی شهرستان گنبد قابوس در

·         دشت گرگان(دکترمحمد مرتضایی)

·         بافت قدیم استاراباد(حمید عمرانی رکاوندی، قربانعلی عباسی)

·         پیشنهاد برای تعیین محل شهر ایلخانی سلطان آباد چمچمال (بغداد کوچک) در بیستون کرمانشاه(دکتر عباس مترجم، دکتر یعقوب محمدی فر)                                                                                                  

·         فصل دوم: مساجد، مقابر، مدارس، مناره

·         مسجد جامع بسطام از دیدگاه باستان شناختی(دکتر محمدابراهیم زارعی)

·         مسجد جامع زواره(کاظم عرب)

·         روند شکل گیری معماری مساجد در ایران(مریم محمدی)

·         مقابر دوره سلجوقی در ایران، امامزاده نور گرگان(رابرت هیلینبراند، برگردان: دکتر محمدابراهیم زارعی)         

·         بررسی وتحلیل آثار یادمانی درارتباط با مسیر عزیمت امام رضا (ع)

·         در استان یزد(علی سجادی)

·         امامزاده اهل علی همدان: نگاهی دیگر(رضا نظری ارشد)

·         بقعه ی آرامگاهی میر گته میر آبسرد دماوند(مسعود نصرتی)

·         بازنگری تاریخ تالار چینی خانه مجموعه تاریخی و فرهنگی شیخ صفی الدین در اردبیل؛ شاهکار مهندسی بهاءالدین محمد شیخ بهایی(ملکه گلمغانی زاده اصل، حسن یوسفی)                                                 

·         امامزاده سید اسماعیل ساورکلاته(علیرضا حصاری نوی)

·         مقبره شیدای نازار(دکتر محمدابراهیم زارعی)

·         مدرسه جلالیه اصفهان(دکترمحسن جاوری)

·         پژوهشی اجمالی در تاریخ احداث و معماری منار گلپایگان(محمد علی مخلصی)       

·         فصل سوم: کاروانسرا، پل، خانه، آب انبار، چهارتاقی

·         کاروانسراهای ایوانکی(ناصرپازوکی)

·         راه و رباط در کویر(یزد- خراسان)( قدیر افروند)

·         پل خواجو در اصفهان: ترکیبی از پل، سد و هنر آب(نوشته: هاینس لوشای، برگردان: دکترمحمدابراهیم زارعی)         

·         بررسی ویژگی معماری خانه های قدیمی در بافت تاریخی کاشان(حسین فرخ یار)     

·         آب انبار یادگاری از یاد رفته (آب انبارهای کاشان)( حسین فرخ یار)

·         بررسی سابقه و نقش چهارطاق در معماری ایران(دکترکاظم ملازاده)

·         چهارتاقی نمونه ای از تاثیر معماری دوره ساسانی بر معماری دوره اسلامی

·         (محمدرضا باقریان)

·         فصل چهارم: تزئینات معماری و کتیبه ها

·         رده بندی تزیینات گچی از دیدگاه فن شناسی در آرایش معماری دوران اسلامی ایران(دکتر احمد صالحی کاخکی، حسام اصلانی)

·         بخاری دیواری(شومینه)(محمد رضا ریاضی، کیهان زرین قلمی)

·         دیوارنگاره های شاه محمد اصفهانی و طاهر بن سلطان محمد در تزئینات بقعه شیخ امین الدین جبراییل در کلخوران اردبیل(حسن یوسفی،ملکه گلمغانی زاده اصل)

·         بررسی تزیینات به کار رفته درگنبد خانه مجموعه مزار شیخ جام( دکتراحمد صالحی کاخکی، حامد صیادشهری، صمد سامانیان)

·         بررسی کتیبه های زیر شیروانی خانه مفیدیان(محمد ارشادی)

·         بررسی کتیبه های صفوی تنگ چکاب(محمدرضا نعمتی، محمدرضا زاهدی)

·         فصل پنجم: نجوم و علم در هنر اسلامی

·         نجوم در هنر اسلامی(فایق توحیدی)

·         " اثر" در علم باستانشناسی(دکترمیترا شاطری)

·         شیخ بهایی و علوم غریبه( علم جفر)( دکتریعقوب محمدی فر، فرهاد امینی)            

·         فصل ششم: سفالگری و شیشه گری

·         صنعت سفالگری کرمان در دورة صفوی (یزا گلمبگ،ترجمه: دکتر محمد ابراهیم زارعی)بررسی کاشی های زرین فام محوطه ذلف آباد فراهان، استان مرکزی(اسماعیل شراهی،حسین صدیقیان)

·         هنر و صنعت شیشه گری دوره صفوی ومعرفی نمونه هایی از این دوره(آرمان شیشه گر)

مقدمه کتاب باستان شناسی ایران در دوره اسلامی

مقدمه

   سپاسگزاری از بندگان خدا، همانا سپاسگزاری از پروردگار یکتاست. پاسداشت از استادان و صاحب نظران عرصه علم و دانش روشی پسندیده است. این کار از سالها پیش در کشورمان مرسوم و معمولا طبق روالی خاص انجام شده است. بنابراین یکی از کارهای ارزشمند و اخلاقی، سپاسگزاری و ارج نهادن به مقام علمی، خدمات، زحمات و تلاشهای استادان در زمینه های مختلف است. این کار بدون تردید تاثیر شگرفی بر نسل های آینده خواهد داشت. اثری که در پیش روی خواننده گرامی قرار دارد، امیدوار است توانسته باشد در این زمینه به کامیابی دست یافته باشد.

    یکی از کسانی که حق بزرگی بر میراث فرهنگی و آثار تاریخی ایران به ویژه آثار ایران در دوران اسلامی دارد، دکتر محمدیوسف کیانی است. ایشان در معرفی آثار معماری و تاریخ شهر سازی ایران از هنگامی که در سازمان حفاظت آثار باستانی حضور داشته، نقش مهمی ایفا نموده است. دکتر کیانی از طریق بررسی ها، کاوشها و مسئولیت های اجرایی و امور اداری در شناخت آثار ایران در دوره اسلامی نقش ارزنده ای داشته است. نقش او در آموزش در گروه باستان شناسی دانشگاه تهران بر کسی پوشیده نیست. دکتر کیانی درس های معماری - شهرسازی و هنر اسلامی را در دوره های مختلف رشته باستان شناسی تدریس می کردند. ایشان برای مدتی هم مسئولیت گروه آموزشی را پذیرفتند و در این عرصه هم انسجام خاصی به گروه باستان شناسی که تنها گروه آموزشی در سطح دانشگاههای کشور بود، بخشیدند. بنابراین علاوه بر تلاش در امر آموزش فعالیت چشمگیری در تدوین و تالیف مقالات و کتب مرتبط برای دانشجویان و علاقه مندان داشته است. اگر چه کاری در این حد بایستی خیلی پیشتر انجام می پذیرفت، خداوند بزرگ را سپاسگزاریم که این کار انجام گرفت.

   تدوین کننده این مجموعه افتخار شاگردی در دوره های کارشناسی و کارشناسی ارشد دکتر کیانی را داشته است. موضوع تدوین اثر حاضر از طریق گردآوردن مقالاتی از همکاران و دانشجویان دکتر کیانی و تعدادی از دانشجویانش که خود اکنون در جایگاه معلمی در دانشگاه و مصادر امور اداری- فرهنگی هستند، انجام پذیرفت. بنابراین همه آنان درخواست اینجانب را با استقبال اجابت نمودند و مدتی کوتاه بیش از چهل مقاله برای من ارسال گردید. تلاش بر این بود که از همدوره ای های دکتر کیانی و هم شاگردی هایش هم آثاری دریافت شود، ولی در این زمینه توفیقی حاصل نشد، اما خوشبختانه چند مقاله ارزشمند از کسانی که به نحوی با آثار و نوشته های دکتر کیانی آشنا بودند، توسط تدوین کننده به فارسی برگردانده شد. هدف هم درآغاز این بود که موضوعات مرتبط با معماری و هنر ایران در دوره اسلامی باشد، چون با فعالیت، تخصص و رشته دکتر کیانی متناسب بود.

   خوشبختانه داوری های اولیه که بر مقالات صورت گرفت، فقط تعداد معدودی از مقالات و آنهم به دلیل عدم ارتباط با موضوع کنار گذاشته شدند و مابقی مقالات بر حسب موضوع در شش فصل تدوین شد.

  فصل نخست به شهرها و محوطه های دوره اسلامی اختصاص یافته است. در این فصل دو مقاله ترجمه شده از صاحبنظران شهر اسلامی و شهر ایرانی دوره اسلامی به فارسی برگردانده شده است و مقاله نخست این فصل از ایرا.پ لاپیدوس است که از اندیشمندان شهرهای اسلامی است. فصل دوم در باره موضوعاتی چون مساجد، مدارس، آرامگاهها و مناره است. در این بخش هم یک مقاله ترجمه شده از هیلن براند که از همشاگردی های دوره دکتری دکتر کیانی در دانشگاه لندن بود ترجمه شده است و می تواند راهنمایی برای نگارش مقاله در ارتباط با یک بنا از جمله آرامگاهها برای دانشجویان باشد. در ادامه به بحث مساجد و مدارس و به کلیات و برخی تک بناها اشاره گردیده است. فصل سوم درباره کاروانسراها، پلها، خانه، آب انبار و موضوع چهارطاقی است. در برخی از فصل ها شاید دو مقاله مشابه به نظر برسد، ولی هریک نگاه و از زاویه ای خاص به موضوع پرداخته اند. مقاله پل خواجوی اصفهان که نوشته هاینس لوشای است که نگاهی تازه به پل خواجو داشته است. این مقاله هم لاتین بوده و به فارسی برگردانده شده است.

  فصل چهارم درباره تزیینات معماری است. که یکی از مقاله ها هم در باره کتیبه نگاری است. کتیبه ها در آثار معماری را می توان به نوعی یک وجه تزئینی از آثار معماری قلمداد کرد. فصل پنجم مربوط به علوم، اثر و نجوم در دوره اسلامی است. در این فصل سه مقاله به ترتیب درباره نجوم، اثر و علوم غریبه ارائه گردیده است. فصل ششم درباره سفال و شیشه است. هرچند که هنر شیشه گری از رونق قابل توجهی برخودار بوده، اما متاسفانه کمتر در زمینه شیشه های دوره اسلامی تا کنون کار شده است. لذا آخرین مقاله این مجموعه درباره شیشه گری دوره صفوی است. علاوه بر اینها دو مقاله هم در مورد سفالگری است که یکی از آنها ترجمه و یکی دیگر هم نوشتاری است که ازنتایج کاوش های باستان شناسی حاصل گردیده است.

    از یکایک این عزیزان که با ارسال مقالات خود موجبات پدید آمدن این اثر را نمودند، سپاسگزارم. چون در نتیجه همت، همکاری و همدلی آنها، این مجموعه فراهم شد. جای آن دارد که به صورت ویژه از دکتر محمد مرتضایی که نقش بسیار مهمی در این راه داشته، تقدیر نمایم. از حوزه مسئولین حوزه پژوهشی دانشگاه و مدیر محترم انتشارات دانشگاه آقای یداللهی فر هم به خاطر پیگیری هایش تقدیر می نمایم. از خانم جمشیدی که با صبر و حوصله ماهها این کار را پردازش رایانه ای نمودند و همچنین خانم سریه امیری بیرامی دانشجوی باستان شناسی که در مرحله آغازین کار رایانه ای مساعدت لازم را داشتند، تشکر می کنم. در پایان از تمامی کسانی که به نحوی علاقمند بودند که در این مجموعه سهیم باشند، ولی فرصتی برای آنان به دلیل ناتوانی تدوین کننده این اثر فراهم نشد، صمیمانه پوزش می طلبم. امیدوارم که این کاستی ها را سخاوتمندانه بر بنده ببخشایند.

دکتر محمدابراهیم زارعی

                                                                          سال1389

درباره استاد دکتر محمد یوسف کیانی

دکتر محمد یوسف کیانی

   محمد یوسف کیانی در سال 1317 در بابل از استان مازندران به دنیا آمد. وی در سال 1342 با درجه کارشناسی باستانشناسی وتاریخ هنر از دانشگاه تهران دانش آموخته گردید. یک سال پس از آن با مدرک کاشناسی تاریخ از همان دانشگاه فارغ التحصیل شد. کارشناسی ارشد باستان شناسی را در سال 1344 در همان دانشگاه به پایان رساندند. برای ادامه تحصیل به دانشگاه لندن رفت و درسال 1349 با مدرک دکتری رشته باستان شناسی و تاریخ هنر اسلامی از آن دانشگاه دانش آموخته شد.

   دکتر محمد یوسف کیانی پس از پایان دوره کارشناسی در وزارت فرهنگ و هنر وقت از سال 1342تا سال 1357مشغول فعالیت در سمت های کارشناسی امور باستان شناسی (1343)، رئیس موزه هنرهای ایران در سال 1354بوده است. وی در سال 1355ریاست موزه ملی ایران را به عهده داشت. ایشان علاوه بر فعالیت های اجرایی از سال 1349 تا سال 1358 مدیر هیات بررسی و تحقیقات باستان شناسی دشت گرگان بوده است. نتیجه آن هم انتشار مقالات و کتب مختلف بوده است. دکتر کیانی از سال 1349 تا 1358 به صورت نیمه وقت عضو هیات علمی گروه باستان شناسی وتاریخ هنر دانشگاه تهران بودند. از سال 1358 به صورت تمام وقت با سمت استادیاری در گروه باستان شناسی  و تاریخ هنر دانشگاه تهران کار آموزش را به طور گسترده آغاز نمود. او در این مدت دانشجویان بسیاری را در مقاطع مختلف تربیت نمود. برای راه اندازی دوره دکتری رشته باستان شناسی تلاش بسیار نمود. ایشان پس از سالها تلاش در این عرصه، در سال 1384 با درجه دانشیاری از این دانشگاه بازنشسته گردیدند.

   دکتر محمدیوسف کیانی دروس باستان شناسی و هنر اسلامی را تدریس می کردند. ایشان روشی خاص در تدریس داشتند. عموما کلاس هایشان با اسلایدهای مختلف و فراوان و گاهی هم با سفرهای علمی و بازدید همراه بود. یکی از ویژگی های بارز کلاس های دکتر کیانی این بود که بیشتر آثار را خود از نزدیک دیده یا مطالعه کرده بودند. اسلایدها همه توسط خود ایشان تهیه شده بود. بنابر این شرح و توصیف ها از آثار معماری بسیار کامل بود.

   دکتر کیانی در امر آموزش سخاوتمند بود، وآنچه اندوخته بود در اختیار دانشجویان می گذاشت. یکی از ویژگی بارز ایشان ارائه کتب ومقالات به دانشجویان بود. گاهی چندین جلد کتاب را برای دانشجویانی که احساس می کرد، به این منابع نیاز دارند، بدون اینکه دانشجو درخواست کرده باشد، برای آنها می آورد. اگر آگاهی می یافت که دانشجو نیاز به راهنمایی دارد، با گشاده رویی ولی در کمال جدیت او را راهنمایی می کرد. دکتر کیانی در تدریس و برخورد بسیار جدی وتلاشگر بودند. عموما دانشجویان را تشویق می کردند. هیچگاه نا امیدی در ذهن دانشجو ایجاد نمی کرد، بلکه امیدوارانه دانشجویانش را ترغیب می نمود که در تحصیل تلاشگر، جدی و امیدوار باشند. این روش تاثیر بسیارخوبی بر روحیه دانشجویان داشت.

فعالیت های دکتر کیانی در عرصه های آموزش و پژوهش بیش از چهل سال منتج به انتشار کتب ومقالات متعدد و مرجع شده است که به اختصار معرفی می گردد.

مسئولیت نمایشگاه های بین المللی دکترمحمد یوسف کیانی به شرح زیر است: هنرهای جهان اسلام لندن سال1973، هنرهای ایران توکیودر سال 1976، هنرهای ایران عهد ساسانی نیویورک در سال1977.

   ایشان بیش از دهها عنوان رساله های کارشناسی ارشد و دکتری راهنمایی نموده است. مقالات متعددی را به زبان فارسی و لاتین منتشر نموده است. در کنفرانس های بین المللی به شرح ذیل حضور داشته است: هنر عهد سلجوقیان دانشگاه لندن سال 1973. هنر نقاشی لاک دانشگاه لندن سال 1981. هنر معماری اشکانی دانشگاه هیروشیما سال 1976. حفاظت آثار باستانی دانشگاه دهلی سال 1972. مدینه در جهان اسلام دانشگاه توکیودرسال1989. هنر کلاسیک دانشگاه برلین درسال 1987. کاروانسراهای جاده ابریشم دانشگاه پکن به سال 1993. هنرهای ایلخانی ادینبورواسکاتلند به سال 1995. کاروانسراهای ایران کویت به سال1999.

کتا بهای انتشار یافته:

1. استان سمنان ، انتشارات صانعی، 1984.

2 . پایتخت های ایران،  سازمان میراث فرهنگی کشور، 1375.

3 .تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی ، سمت، 1374.

4 . معماری ایران(دوره اسلامی) ،  سمت ، 1379 .

5 . تزئینات وابسته به معماری ایران، تهران،سازمان میراث فرهنگی کشور، 1374.

6. سفال ایرانی، تهران، نخست وزیری، 1357.

7. شهرهای ایران (جلد اول)، تهران، جهاد دانشگاهی،1365.

8. شهرهای ایران (جلد چهارم)، جهاد دانشگاهی، 1370.

9.شهرهای ایران (جلد دوم)، جهاد دانشگاهی، 1369 .

10.شهرهای ایران (جلد سوم)، جهاد دانشگاهی ، 1370.

11.عاقبت خاک گل کوزه گران خواهیم شد، 1379 .

12.کاروانسراهای ایران (جلد اول)، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1362.

13.کاروانسراهای ایران (جلد دوم) ، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1369.

14.کاروانسراهای ایران (جلد سوم) ، فارسی - انگلیسی وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1375 .

15.معماری ایران دوره اسلامی جلد 1و2 ، تهران، جهاد دانشگاهی، 1366.

16.معماری تیموری در ایران و توران، دونالد ویلبر، لیزا گلمبک (ترجمه)، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1376.

17.معماری و شهرسازی ایران به روایت تصویر، فارسی – انگلیسی،1374.

18.مقدمه ای بر هنر کاشیکاری ایران،  فارسی – انگلیسی، تهران، موزه رضا عباسی ایران، 1363.

19.نظر اجمالی بر شهر نشینی و شهرسازی در ایران، جهاد دانشگاهی،1365.

20.هنر اسلامی ایران، فارسی - انگلیسی - موزه رضا عباسی، 1362.

21.هنر سفالگری ایران عهد اسلامی، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1365.

22.یادگارهای رباط شرف، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1360.

23.یادنامه کنگره پنجم باستان شناسی ایران،انگلیسی – فارسی،مرکز باستان شناسی ایران، 1350.

24.یادنامه کنگره ششم باستان شناسی ایران،انگلیسی – فارسی، مرکز باستان شناسی ایران،1352.

انتشارات خارجی: کتاب ها و مقالات

BOOKS:

M. Y. Kiani, Iranian Caravansarais, Tokyo, 1978.
M.Y. Kiani, The Islamic City of Jurjan, Berlin, 1984.
M.Y. Kiani, Parthian sites in Hircania, Berlin, 1982.

M.Y. Kiani, Memorial Vol. of VI International Congress of
iraruan Art & Archaeology, Oxford, Teheran, 1972.

ARTICLES:

M. Y. Kiani, Excavations on the Dofensive Wall of Gurgan plain,
Iran XX 1982.

M.Y. Kiani, Robat Sepanj, A MI, Berlin, 1971 ..

M.Y. Kiani, Urbanization and urban planning in Iran, during
Islamic period, The middle East( n culture center,Tokyo,1989.
M.Y. Kiani, Religious buildinJs complex in Iran, Tokyo,
1989.1991.

M.Y. Kiani, II/-Khanid capitals, Eoinburgh, 1996. Text of paper,
presentedin symposimi of III~Kha, lid Arts,Edimburgh,Aug. 1995.